Cá mặt trăng(sách đỏ)

Cá mặt trăng có danh pháp khoa học là Mola mola (Linnaeus, 1758) (danh pháp cũ là Tetraodon mola)[1] thuộc họ cá mặt trăng Molidae trong bộ cá nóc Tetraodontiformes.[2] Đây là loài cá biển cỡ lớn có màu sắc sặc sỡ và thân ngắn sống ngoài đại dương, thường lặn xuống dưới vùng nước sâu, nơi nhiệt độ rất thấp. Cá mặt trăng sống ở tầng mặt, tự sưởi não và mắt ấm hơn so với nhiệt độ nước biển nơi chúng sống. Loài họ hàng gần là cá mặt trăng miền Nam, Lampris immaculatus, phân bố ở các vùng biển Nam bán cầu và đạt đến kích thước 1 m.[3]

Theo tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Ý, tiếng Hà Lan, tiếng Nga... thì loài cá này cũng có tên là cá mặt trăng, trong khi tên tiếng Anh là "ocean sunfish" (nghĩa là cá mặt trời đại dương).

Đặc điểm sinh học
[sửa] Hình dáng cơ thể
Cá mặt trăng có thân hình bầu dục tròn, rất dẹp bên, chiều dài của thân có thể đạt tới 5,5m, nặng 1400 kg (Andriaxep, 1954)[4], tuy vậy trông xa thì thấy thân hình ngắn, trông gần giống với hình trái xoan hay hình tròn, nhìn từ xa trông giống cái đầu to.

Vây lưng và vâu hậu môn ngắn nhưng ất cao, nằm gần cuối thân mình và gần như đối xứng nhau. (phía trên và phía dưới). Vây ngực (ức) nhỏ, hình tròn, vây đuôi thấp nhưng dài, bao quanh cả phía sau thân, trông như một dải hẹp, ít có tác dụng bơi lội. Mép ngoài của vây chỉ hơi lượn sóng. Da cá thô, mỏng, không phủ vảy và không có đường bên nhưng nhám và dai, bên trên thân mình có màu xám hay nâu, bên dưới có màu nhạt hơn.

Cá mặt trăng không có một cái đầu thực sự. Mặt cá và khe mang nhỏ, đặc biệt là miệng cá rất nhỏ[4]. Tuy to lớn nhưng miệng chúng lại rất nhỏ, mỗi hàm có hai răng dính nhau làm thành một cái mỏ. Với cái miệng đặc biệt như vậy nên chúng không thể nuốt mồi to mà chỉ chuyên ăn giáp xác nhỏ và các phiêu sinh vật khác. Thức ăn chủ yếu của cá là các loại rong, thủy mẫu, động vật giáp xác phù du, ấu chế cá chình..vv[4]

Dù thân hình to lớn nhưng với cấu trúc cơ thể cụt ngủn nên cá mặt trời bơi yếu ớt; hầu hết thời gian, chúng chỉ để cho cả khối thân mình đồ sộ trôi tự do theo các dòng nước. Những con trưởng thành thích trôi nghiêng một bên. Nhiều khi các dòng hải lưu đưa chúng từ vùng nhiệt đới sang hẳn vùng ôn đới.[5] Cũng chính vì đặc điểm này mà cá mặt trăng còn được đặt tên là "Cá mặt trời" bởi người ta tin rằng chúng "tắm nắng" trên mặt biển vì thường thấy chúng hay bơi ì ạch sát mặt nước.

Cá cái chỉ có một buồng trứng, chứa khoảng 300 triệu trứng. Cá mặt trăng là một trong những loài cá đẻ nhiều trứng nhất trong các loài cá ở đại dương. Tuy thời gian mang thai chỉ kéo dài ba tuần, nhưng cá mặt trời mái có thể đẻ mỗi lần đến 300 triệu trứng. Trứng cá cũng trôi lơ lửng theo các dòng hải lưu.

[sửa] Cấu trúc đặc biệt để thích nghi với môi trường
Do cá mặt trăng ở vùng nước sau nên nhiệt độ thấp ở đây có thể ảnh hưởng đến các chức năng thần kinh và thị giác của cá, vì vậy một số nhóm cá đã tiến hóa một cách độc lập với khả năng tự sưởi ấm mắt và não để hạn chế tác động kể trên[6], một số nghiên cứu chỉ ra rằng, các mô cơ nằm phía sau mắt cá mặt trăng thường có nhiệt độ cao hơn 2.1 độ C so với các mô cơ thông thường – nhưng một số trường hợp lên đến 6 độ C, điều đó cho thấy cá mặt trăng đã tiến hóa một số chức năng cho phép tạo ra nhiệt và ngăn nó thất thoát ra môi trường nước lạnh xung quanh. Chức năng đặc biệt này được các nhà khoa học gọi là “sưởi ấm hộp sọ” (cranial endothermy).

Gốc của cặp cơ hoành của cá được cho là nơi phát ra nhiệt. Cơ này là cơ lớn nhất, nằm kế bên não và dây thần kinh thị giác và cách não một lớp xương mỏng. Gốc cơ hoành có màu đỏ bầm và là nơi xảy ra nhiều phản ứng tổng hợp citrate, làm phát sinh nhiệt lượng, hơn so với tất cả các loại cơ ngoài khác. Các cơ của cá được bọc bằng một lớp mỡ mỏng để cách nhiệt với nước lạnh trong khe mang, và một mạng lưới động tĩnh mạch bên trong tạo ra một “bộ truyền - dẫn nhiệt” mà mọi người cho rằng nó giúp cá mặt trăng duy trì nhiệt độ cao ở hộp sọ.[7]

[sửa] Phân bố
Loài này có phân bố rộng trên toàn thế giới, trong vùng nhiệt đới và các vùng biển ấm, nhưng cá mặt trăng phân bố chủ yếu ở các vùng biển nhiệt đới. Về mùa nóng có thể đến vùng ôn đới, thậm chí đến cả hàn đới, khi có thời tiết ấm áp chúng đến cả vùng ôn đới, phía bắc và phía Nam xích đạo.

Những ngày có thời tiết tốt và ít sóng gió chúng thường nổi lên để hở một phần thân và vây lưng khỏi mặt nước để bắt động vật phù du. Khi có mưa to, gió lớn hoặc lúc đuổi mồi, chúng lật ngang thân trong nước dùng vây lưng và vây hậu môn bới rất nhanh.

Hầu hết cuộc đời cá mặt trăng sống cách xa đất liền, cá mặt trăng khi còn nhỏ cũng bơi bình thường như những loại cá khác, mãi cho đến khi trưởng thành, chúng chỉ thích trôi nghiêng theo các dòng hải lưu. Những con nhỏ thì tụ họp lại thành đàn, nhưng khi đã to lớn, chúng chỉ thích sống một mình, trôi phiêu du đi khắp các đại dương.

Ở Việt Nam, cá mặt trăng phân bố ở Vịnh Bắc bộ (ở Bạch Long Vĩ).

[sửa] Giá trị sử dụng
Cá mặt trăng thuộc vào loại cá nổi đại dương, phân bố rộng. Trong vùng biển Việt Nam mới chỉ phát hiện một lần ở Vịnh Bắc bộ. Ngư dân xã Quỳnh Lập, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An, có lần đã đánh bắt được một con cá có hình dáng lạ. Một số ý kiến khẳng định đó là cá mặt trăng[8], hiện con cá mặt trăng được đưa về Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam phục vụ cho công tác nghiên cứu.[9]

Loài này có thân hình lớn nên có ý nghĩa kinh tế dễ bị phát hiện và bị sắn bắt. Do hình dạng độc đáo và ít gặp nên cá mặt trăng cũng là hiện vật qúy và hấp dẫn trong các bảo tàng động vật biển. Trong vùng biển Việt Nam mới chỉ phát hiện một lần, chưa rõ số lượng ngoài tự nhiên. Mức đe dọa: Bậc R.